Je hebt een contentstuk, blogartikel of andere tekst geschreven en wil ter ondersteuning van je verhaal een foto gebruiken waar iemand herkenbaar op is afgebeeld. Schend je met het publiceren van die foto dan iemands portretrecht? Het is soms lastig om te bepalen wanneer je daadwerkelijk iemands portretrecht schendt en wanneer je een foto zonder toestemming van de geportretteerde mag gebruiken.
Je kunt juridisch enorm in de knel komen wanneer je niet zorgvuldig omgaat met het gebruik van bepaalde fotografie. Om een discussie met de geportretteerde te voorkomen zetten we in dit stuk de belangrijkste punten uiteen waar je op moet letten.
Wat is het portretrecht?
Portretrecht is het recht van een geportretteerde om publicatie (in sommige gevallen) tegen te kunnen gaan. Of iemand zich kan beroepen op zijn of haar portretrecht is van verschillende factoren afhankelijk. Het portretrecht is namelijk geen vetorecht: iedereen kan zich er altijd op beroepen, maar het wil niet zeggen dat iemand daarmee ook zijn of haar gelijk krijgt.
Een vaak gehoord misverstand rondom het publiceren van foto’s is dat iemand altijd toestemming moet geven voor het publiceren van een foto waar hij of zij herkenbaar op is afgebeeld. Dat is niet het geval. Vaak mag een foto van een persoon (bijvoorbeeld op de openbare weg) gewoon gepubliceerd worden, zelfs als hij of zij herkenbaar is afgebeeld en er geen opdracht voor de foto gegeven is door de geportretteerde.
Het lastige is alleen: het is niet zo zwart-wit. Wanneer iemand zich op zijn portretrecht beroept, moet er per geval bekeken worden wat het redelijk belang van deze persoon is.
Het redelijk belang
De geportretteerde staat dus altijd in zijn of haar recht om zich te verzetten tegen publicatie als diegene daar een redelijk belang bij acht te hebben (artikel 21 Auteurswet). Maar wat zijn die redelijke belangen eigenlijk en waar ligt de grens tussen informatievrijheid en het schenden van iemands portretrecht?
“Als iemands privacy wordt geschonden is er in beginsel een redelijk belang aanwezig. Dat betekent niet dat de publicatie daarom verboden moet worden. Het publiceren van een foto valt meestal onder de informatievrijheid, dat is een grondrecht net als privacy een grondrecht is”, staat er op de website van De Nederlandse Vereniging voor Journalisten.
Omdat het hier gaat om twee grondrechten die met elkaar botsen en de scheidingslijn bij sommige zaken erg dun is, ligt het eindoordeel hiervan meestal in de handen van de rechter. In de rechtszaal wordt uiteindelijk bepaald welk grondrecht voor die specifieke zaak zwaarder weegt. Omstandigheden die een rol kunnen spelen in dit proces zijn bijvoorbeeld de nieuwswaarde van een publicatie, de mate van intimiteit waarin iemand is afgebeeld en de context waarin een foto wordt gebruikt. Zo kan een onderschrift of bepaalde tekst bij een in eerste instantie onschuldige foto, er alsnog voor zorgen dat iemands privacy wordt geschonden. Door het portretrecht kan een rechter er in sommige van deze gevallen voor zorgen dat er geen publicatie plaatsvindt.
"Omdat het hier gaat om twee grondrechten die met elkaar botsen, ligt het eindoordeel meestal in de handen van de rechter."
"Omdat het hier gaat om twee grondrechten die met elkaar botsen, ligt het eindoordeel meestal in de handen van de rechter."
De Nederlandse Vereniging van Journalisten meldt op haar website dat zij op grond van de rechtspraak zien dat de meeste van deze rechtzaken gaan om privacyschending, aantasting van de eer en goede naam of commercieel gebruik. Er bestaan foto’s die je kunt publiceren zonder toestemming van derden, er zit alleen een limiet aan het vrije gebruik ervan.
Bekende mensen moeten overigens meer ‘pikken’ dan onbekende mensen. Portretten van bijvoorbeeld artiesten of bekende sporters mogen in een journalistieke context gebruikt worden. Daarbij geldt wel dat de foto’s het publieke debat moeten dienen. Foto’s (die zonder toestemming) van de privé-sfeer van een bekende Nederlander zijn gemaakt, vallen daar meestal niet onder. Voor bekende personen geldt daarnaast nog dat zij een zogenaamde verzilverbare populariteit hebben. Dat betekent dat zij hun portret kunnen verzilveren voor advertentiegelden en recht hebben op een hogere vergoeding. Het is daarom niet mogelijk om een foto van Chantal Janzen op een t-shirt te laten drukken en die te verkopen zonder haar toestemming of zonder haar daarvoor te vergoeden.
Persvrijheid vs privacy
Hoe zit het met de persvrijheid? Zoals al eerder aangestipt, vloeit het recht op informatievrijheid voort uit de grondwettelijke vrijheid van meningsuiting. “In een democratische samenleving vervullen de media een belangrijke rol. Zij zorgen voor de verspreiding van informatie en hebben daarbij de functie van publieke waakhond. Het publiek heeft het recht over zaken van publiek belang te worden geïnformeerd. Zowel het recht op privacy als de persvrijheid zijn wezenlijk voor de ontplooiing van het individu en de samenleving als geheel”, stelt beroepsorganisatie voor fotografen DuPho op haar website.
Het is vrijwel onmogelijk om een algemene uitspraak te doen over welk grondrecht, privacy of persvrijheid, zwaarder weegt. Per situatie moet er gekeken worden welk recht in dat specifieke geval de overhand heeft. "Uit de grote hoeveelheid rechtspraak op dit gebied blijkt dat de media zich telkens moeten afvragen of het voor het overbrengen van een bepaalde boodschap noodzakelijk is om een persoon herkenbaar in beeld te brengen", schrijft DuPho.
Redactioneel en commercieel gebruik
Nu wil je de foto die je hebt gevonden niet gebruiken ter ondersteuning van je verhaal, maar voor het promoten van je bedrijf. Mag jij dan zomaar elke willekeurige foto gebruiken voor je advertentie of reclame? Het antwoord is: nee. Een geportretteerde heeft in dit geval een redelijk belang om zijn of haar eigen portret te beschermen, of te verzilveren door een vergoeding te vragen of te eisen. Er is een aanwijsbaar verschil tussen het redactionele en commerciële gebruik van een foto. Edouard van Arem, fotomanager bij het ANP legt het verschil tussen de twee uit:
“Heel simpel gesteld: redactioneel gebruik is nieuws of nieuwsgerelateerd, waarbij het gebruik van de foto ondersteunend is aan de inhoud van de tekst. Bijvoorbeeld bij een interview met Mark Rutte, staat een foto van Mark Rutte. Bij een verslag van Ajax tegen PSV, staat een foto van de wedstrijd Ajax tegen PSV. Bij een bericht over de natste maand mei sinds 1950, staat een foto van het weer (het liefst met regen).
Bij redactioneel gebruik wil je vooral informeren, iets uitleggen. Maar zeker niet iets verkopen. Denk bij redactioneel gebruik aan een artikel in een krant, een tijdschrift, een nieuwsbrief, afbeeldingen in non-fictieboeken, een rapport, een documentaire of een schoolboek.
"Voor het gebruiken van een foto moet van te voren altijd de afweging worden gemaakt of er sprake is van een winstoogmerk."
"Voor het gebruiken van een foto moet van te voren altijd de afweging worden gemaakt of er sprake is van een winstoogmerk."
Is het niet redactioneel, dan is het commercieel gebruik. Daarbij gaat het niet om nieuws of nieuwsgerelateerde berichten, maar hier wil je een product of dienst onder de aandacht brengen. Je wil iets verkopen of promoten en daar plaats je een foto bij. Foto’s zijn in dit soort publicaties blikvangers, aandachttrekkers. Foto’s zorgen voor aandacht en exposure. Denk aan een advertentie, een reclamefolder, een brochure, een boekcover, een commercial.”
Voor het gebruiken of plaatsen van een foto moet van te voren altijd de afweging gemaakt worden of er sprake is van een winstoogmerk. Wil je met behulp van een foto een dienst, product of bedrijf promoten? En is jouw uiteindelijke doel om te verkopen? Dan spreken we van commercieel gebruik. Gelukkig bestaat er genoeg beeld dat specifiek voor commerciële doeleinden geproduceerd wordt. Dat noemen we ook wel ‘model released’ beeld of stockfotografie. Als een foto in de categorie ‘model released’ valt, dan betekent dit dat de personen op de foto toestemming hebben gegeven voor de verkoop en het gebruik van het beeld. Het portretrecht is in dit geval dus geregeld. Deze toestemming wordt vastgelegd door middel van een quitclaim, of een model vrijwaringsverklaring.
Iemand hoeft het dus niet te accepteren om ongevraagd ‘het gezicht’ van een bedrijf, dienst of product te zijn of daarmee geassocieerd te worden. Alleen als er een (over)duidelijke quitclaim ligt, is deze afweging niet meer nodig.
Meer informatie? Eerder schreven we een stuk over de rol van portretrecht bij redactioneel en commercieel gebruik van foto's?
Portretrecht en auteursrecht
Als gebruiker heb je niet alleen te maken met portretrecht, maar ook met auteursrecht. De geportretteerde moet in sommige gevallen toestemming geven voor publicatie, maar de maker van de foto moet in alle gevallen toestemming hebben gegeven voor publicatie. Dat kan direct, door met de maker een licentieovereenkomst voor gebruik af te sluiten. Of je koopt beeld aan bij een pers- of fotobureau, zoals het ANP. In dat geval is het bureau verantwoordelijk voor de auteursrechten van de fotografie, dat is met de fotografen zo afgesproken.
